Psychologia ciąży

Ciąża jest okresem wyjątkowych zmian. Przynosi nadzieję i szereg nowych możliwości, ale również kryzys i dezorganizację życia. Dobre rozwiązanie tego kryzysu jest kluczowe dla zdrowia psychicznego zarówno matki jak i dziecka. Nawet gdy ciąża jest planowana i chciana, zawsze pozostaje niezwykle trudna dla kobiety. Pociąga za sobą wiele zmian psychicznych, hormonalnych, neurochemicznych i neurobiologicznych, mających miejsce w ciele i w mózgu. Ponadto powoduje renegocjację tożsamości i aktywuje uwewnętrznioną reprezentację self.

from: americanpregnancy.org

Możliwości kobiety do poradzenia sobie z tą sytuacją są zależne od wielu wewnętrznych i zewnętrznych czynników. Po pierwsze, istotna jest jej własna psychika, jej osobisty sposób doświadczania trudnych emocji. To z kolei zależy od jej własnego dzieciństwa i pierwszych relacji z rodzicami, a także od relacji z ojcem dziecka, jego rodziną, także od społeczeństwa, kultury i statusu socjoekonomicznego. Dla kobiet, których funkcjonowanie psychiczne jest zachwiane, kryzys emocjonalny podczas ciąży może pociągnąć za sobą wiele długoterminowych konsekwencji dla niej samej, dla noworodka, a nawet całej rodziny. Do grupy kobiet wysokiego ryzyka są kobiety z wcześniejszymi problemami psychiatrycznymi (doświadczenie traumy, uzależnienie czy utrata dziecka) oraz nastoletnie matki, które dodatkowo mierzą się z stresem wywołanym zostaniem rodzicem w trakcie własnego dzieciństwa, często również niskim statusem ekonomicznym czy brakiem wsparcia rodziny.

Trzy trymestry i poród

Jak oczywiście wiemy, ciąża trwa trzy semestry. Na początku pierwszego kobieta może nie być wcale świadoma, że w jej ciele powstaje nowe życie. Pierwszymi sygnałami są poranne mdłości i zmiany nastroju. Wizyta u ginekologa i widok płodu powoduje, że dziecko wydaje się „prawdziwsze”, sprawia, że rodzice czują mocniejszą więź ze swoim dzieckiem.

W drugim trymestrze rozwój płodu jest dużo bardziej widoczny. Ciało kobiety się zmienia, co może rodzić problemy, szczególnie dla tych z problemami z obrazem własnego ciała oraz z historią poporodowych zaburzeń odżywiania. Co więcej, kobieta czuje ruchy dziecka, tak zwane „kopnięcia”, które są najbardziej znaczącym psychicznie momentem w czasie całej ciąży. Kobieta zaczyna myśleć bardziej rzeczywiście o dziecku, jej emocje kierują się do środka, skupia się na dziecku i zmianach mających miejsce w jej brzuchu.

W trzecim trymestrze dziecko osiąga swój maksymalny rozmiar. Kobieta także osiąga maksymalną wagę, co może powodować widoczny dyskomfort. Wciąż myśli także o narodzinach dziecka, które są już coraz bliżej.

Poród doświadczany jest zazwyczaj dość ambiwalentnie. Jest momentem niezwykle wzruszającym i szczęśliwym, ale, jak wiadomo, łączy się też niewątpliwie z wielkim bólem. Jednakże wiele badań potwierdziło, że kobiety informowane na bieżąco o procesie porodu, były mniej zestresowane i emocjonalnie spokojnie podczas i po porodzie.

Od strony psychologicznej

Warto również podkreślić, że emocjonalne zmiany i nerwowość w ciąży jest całkiem powszechna. Nawet stabilne i zdrowe psychicznie kobiety mają problemy psychologiczne w tym okresie. Zostanie matką aktywuje u kobiety zinternalizowaną relację z obiektem znaczącym, a dokładnie z jej własną matką. Właśnie przez identyfikację ze swoją własną matką kobieta może poczuć się matką. Doświadczając porodu zaczyna wyobrażać sobie co czuła kiedyś ona, dzięki temu widzi teraz matkę w bardziej pozytywnym świetle. Kiedy jednak relacja z matką była przykra, rozwija się negatywna identyfikacja, co może powodować lęk, ambiwalencję i konflikt. Zatem zinternalizowana reprezentacja obiektu jest kluczowa w procesie przygotowywania się na macierzyństwo.

Macierzyństwo powoduje również zmiany w Ja. Kobieta przyjmuje nową rolę, czego naturalnymi konsekwencjami są lęk, konflikt, depresja, labilność emocjonalna czy ambiwalencja. Najbardziej znacząca jest ambiwalencja, która jest najzdrowszą z tych uczuć, jednocześnie konieczną do właściwej adaptacji do ciąży.

Według Winnicott, kobiety przechodzą przez stan zwany „pierwotną troską macierzyńską”. To proces zaabsorbowania dzieckiem i opieką nad nim. W tym samym czasie dziecko jest wciąż uwięzione wewnątrz jej ciała, więc kobieta musi zachowując świadomość granic między psychiką własną a tą dziecka, wciąż identyfikując swoje uczucia jako swoje własne.

Bardzo ważne jest, by kobieta otrzymywała w tym okresie wsparcie od ojca dziecka, rodziny, przyjaciół czy lekarza.

Problemy z adaptacją do ciąży i macierzyństwa

Każda kobieta jest inna, wiec w różny sposób doświadcza ciąży. Jest jednak kilka czynników, które mogą spowodować, że adaptacja do ciąży będzie trudniejsza niż zwykle. Są to wcześniejsze zaburzenia psychiczne, uzależnienie, żałoba, przemoc, wcześniejsze poronienie czy brak wsparcia. Najtrudniej jest zaadaptować się do ciąży kobietom, które są zarówno podatne jak i miały wcześniejsze doświadczenia zaburzeń psychicznych. Mogą one doświadczyć poporodowego epizodu depresji.

Także okres poporodowy jest czasem zwiększonego ryzyka. Procent kobiet cierpiących z powodu depresji poporodowej waha się miedzy 10 a 15%. Co więcej, około 80% kobiet doświadcza 'baby blues', łagodne formy depresji. Wiele kobiet cierpi z powodu lęku, depresji i stresu już w czasie ciązy. Kobiety martwią się zmiana w swoim ciele, zdrowiem dziecka, spodziewają się, że poród będzie doświadczeniem bolesnym. Obawiają się zmian, które przyniesie poród – tych zarówno w życiu miłosnym, osobistym jak i związanym z pracą czy wydatkami finansowymi. Wiele badań pokazało, że nawet niewielka reakcja kobiet na łagodny stresor ma wpływ na puls płodu. Matki z wyższym poziomem lęku i depresji wykazują jeszcze większy wpływ na tętno dziecka. Jedno badanie pokazało nawet związem między lękiem i depresją matki a rozwojem psychicznym i motorycznym dziecka w 2 roku życia.

Najniebezpieczniejszym zaburzeniem jest PTSD czyli zespół stresu pourazowego. Badania wskazały, że wcześniejsza osobista trauma ma negatywny wpływ na przywiązanie między matką a dzieckiem. Około 3 do 7% spośród kobiet w ciąży zostało zdiagnozowanych z PTSD. Powodem był odczuwany brak kontroli powiązany z zmianami w ciele, skomplikowanymi procedurami medycznymi, neurohormonalnymi i psychospołecznymi zmianami. Ponadto zaburzenie to powiązane jest też z zachowaniami wysoko ryzykownymi dla zdrowia jak palenie papierosów, spożywanie alkoholu, używanie narkotyków czy niewystarczająca opieka prenatalna. Objawy traumy są również negatywnie skorelowane z refleksyjnością rodzicielską, zdolnością do wyobrażenia sobie dziecka i siebie samej jako rodzica.

Równie trudny może okazać się okres ciąży dla nastoletnich matek. Obecnie około połowy z nastolatek rodzi dzieci w ciągu roku. Młode matki wciąż pozostają nastolatkami i same wciąż się rozwijają. Problemy z jakimi dodatkowo muszą się zmierzyć to indywidualne problemy emocjonalne, konflikty wewnątrzrodzinne, niedokończona edukacja czy nawet bezdomność.

Poronienie i aborcja

Utrata ciąży i aborcja znacząco determinuje emocjonalną adaptację do ciąży. Poronienie jest definiowane jako śmierć płodu w ciągu pierwszych 22 tygodni ciąży. Wiele kobiet i ich partnerów ma problemy z pogodzeniem się z tą traumatyczna stratą, wiele z nich ma problemy psychiczne jak PTSD, depresja czy zaburzenia lękowe. To zrozumiałe, bo kobiety tracą w ten sposób cząstkę siebie.

Poronienie może obudzić wcześniejsze doświadczenia i powodować niekończącą się żałobę. Nierozwiązana żałoba dodatkowo może być spowodowana brakiem wsparcia od rodziny po utracie dziecka czy organizacji pogrzebu płodu. W jednym badaniu zachęcano kobiety do zobaczenia i trzymania swoich zmarłych płodów. Kobiety, które się na to zgodziły były bardziej lękowe i wykazywały później objawy PTSD. To zrozumiałe, że w takiej sytuacji kobiety prędzej czy później pragną kolejnego dziecka, jednakże koniecznym jest pogodzenie się z utratą i przeżycie żałoby, przed podjęciem decyzji o kolejnej ciąży.

Aborcja jest zupełnie innym rodzajem utraty dziecka. Kobiety decydują się na przerwanie ciąży, bo nie czują się gotowe na bycie matkami. Niektóre decydują się na aborcję z powodów medycznych, jak na przykład wady genetyczne dziecka. Jednakże za każdym razem decyzja ta wiąże się z ogromnym konfliktem wewnętrznym i ciężkim stresem. Kobiety czują poczucie winy, smutek i lęk. Niektóre nawet zgłaszają sny o ich utraconym dziecku.

Interwencja psychologiczna

Psychoterapia jest najlepszym rozwiązaniem dla kobiet z problemami psychicznymi podczas ciąży oraz po porodzie. Czasami pomocne okazują się leki, na przykład dla kobiet z epizodami manii (a mania może powodować niebezpieczne zachowania jak np. nadużycia narkotyków, nieodpowiedzialna jazda samochodem czy przypadkowy seks bez zabezpieczenia – wszystko to może narazić dziecko na poważne problemy zdrowotne). Każdy lek jest względnie bezpieczny, jednak stosowanie każdego wiąże się z ryzykiem.

Klinicyści z USA rozwinęli wiele form interwencji dla kobiet i ich rodzin, skupiając się na problemach emocjonalnych, psychicznych czy społecznych. Związane są one także z terapią psychologiczną. Najbardziej znanym programem w USA is the Nurse-Family Partnership. Pielęgniarki odwiedzają matki już przed narodzeniem dziecka, podczas ostatniego trymestru ciąży. Wizyty domowe kontynuowane są do drugich urodzin dziecka i skupiają się na samoopiece, opiece nad dzieckiem i procesie jego rozwoju.

W Polsce, dokładniej w Warszawie funkcjonuje np. Program opieki nad kobietami w ciąży pod nazwą „Zdrowie, Mama i Ja”, obejmujący systematyczną opiekę medyczną i nadzorowanie przebiegu ciąży fizjologicznej. NFZ rozpoczął ponadto wdrażanie programu opieki koordynowanej nad kobietą w ciąży i już od lipca placówki, które przystąpią do konkursu i spełnią określone kryteria, będą mogły realizować program. Żadne z tych programów prawdopodobnie nie będzie obejmowało opieki psychologicznej... Trwają też prace nad programem opieki koordynowanej kobiet w ciąży, które spodziewają się dziecka z wadą płodu uniemożliwiają przeżycie. W tym przypadku jednak kobiety mają mieć zapewnioną opiekę psychologa. Zobaczymy jednak jak będzie w rzeczywistości. 

Artykuł napisany w oparciu: Handbook of Infant Mental Health, chapter 2 – The psychology and psychopathology of pregnancy.